1909: Race om de Noord- en Zuidpool

Voorjaar 1909: Shackleton nadert Zuidpool; Peary en Cook op NoordpoolAntarctica, 55 graden onder nul. Een poolstorm belaagde de Britse poolavonturier Ernest Shackleton en zijn drie metgezellen. Het basiskamp was zo’n 1200 kilometer verwijderd. Het was januari 1909. Niemand was nog zo dicht bij ’s werelds zuidelijkste punt geweest: nog slechts 97 mijl restten. Het doel van de onderneming, de Britse vlag te planten op de geografische zuidpool, leek binnen handbereik. Toch besloot Shackleton de aftocht te blazen. Nadat de storm was gaan liggen en de mannen nog vijf uur in hoge snelheid zuidelijk waren gelopen, keerden ze om. De Nimrod-expeditie was mislukt. In het voorjaar van 1909 kwamen de ontdekkingsreizigers in Engeland terug. Het was een uiterst pijnlijke beslissing, maar doorgaan zou Shackletons dood en die van zijn expeditieleden hebben betekend. Er was te weinig voedsel, hun ledematen waren bevroren en Shackletons belofte om iedereen levend thuis te krijgen, woog zwaar. Bitter maar nuchter telegrafeerde hij bij terugkeer in de bewoonde wereld naar zijn vrouw Emily: ‘Ik dacht dat je liever een levende ezel wilde dan een dode leeuw.’

Auteur: Diederik Veerman

HeldendadenHoe groot zou de verleiding zijn geweest om toch door te ploeteren? En desnoods het leven te laten? Omkomen tijdens een zuidpoolexpeditie stond in die periode gelijk aan sterven in het harnas voor de eer van Engeland. Het zou Shackleton immense roem hebben bezorgd. Er heerste begin 20ste eeuw een internationale poolkoorts, onderdeel van de imperialistische race tussen nieuwkomers op het mondiale toneel als de Verenigde Staten, Duitsland en Japan, en oude grootmachten zoals Groot-Brittannië. Ontdekkingsreizen en oorlogen veroorzaakten massale uitingen van trotse vaderlandsliefde. Er heerste een haast onverzadigbare honger naar overzeese heldendaden. Reikhalzend keek men vooral in Engeland uit naar grootse prestaties van de mannen in het veld: een ontdekte stam in de ondoordringbare oerwouden van Afrika, een gewonnen veldslag in de eindeloze Sahara of een nieuw record in een van de barre poolgebieden. De aanvankelijk desastreus verlopen Tweede Boerenoorlog (1899- 1902) ontketende bij vele Britten een ongekend patriottisme. Marineofficier Ernest Shackleton (1874- 1922) zal deze sentimenten zeker niet zijn ontgaan. Op het schip waarmee hij in 1899 ruim duizend Britse soldaten naar zuidelijk Afrika verscheepte, had een uitbundige vaderlandsgezinde sfeer geheerst. Shackleton was er ook gevoelig voor. Diende hij eerst het vaderland als marineman, bij terugkomst van deze Afrikaanse reis besloot hij zijn routineuze carrière als zeeman vaarwel te zeggen en een avontuurlijker leven als poolreiziger te beginnen. Tussen 1901 en 1903 maakte hij deel uit van de Discoveryexpeditie naar Antarctica. Uitputting en scheurbuikverschijnselen brachten hem voortijdig weer in Engeland. Zijn tweede poging was als leider van de Nimrod-expeditie, die in 1907 van start ging. Ook hiervan keerde hij onverrichterzake terug.Roem

Zijn poging van 1909 om de zuidpool te bereiken mocht dan mislukt zijn, roem viel Shackleton niettemin ten deel. Op 14 juni 1909 arriveerde hij per trein op het Charing Cross Station in Londen. Tienduizenden mensen waren van heinde en verre gekomen om een glimp van hun grote poolheld op te vangen. Met groot enthousiasme werden de expeditieresultaten opgesomd: Shackleton had de magische 100-mijl-grens ten opzichte van de zuidpool gepasseerd, Mount Erebus was voor het eerst beklommen en alle deelnemers hadden de barre tocht overleefd. Bovendien was een ander team van de Nimrod-expeditie er op 16 januari 1909 wel in geslaagd om als eerste de magnetische zuidpool te bereiken – de geografische zuidpool bleef nog twee jaar onbetreden terrein. Pas op 14 december 1911 arriveerde de Noor Roald Amundsen daar als eerste. Overigens was er ook toen een Britse expeditie actief. Amundsens rivalen onder leiding van Robert Scott bezweken echter tijdens hun terugtocht in 1912 aan de ontberingen en werden nationale helden. Ook Shackleton reisde in 1914 opnieuw naar de zuidpool. Dit keer wilde hij het gebied als eerste te voet doorkruisen. Deze tocht strandde toen zijn houten schip de Endurance in het pakijs vast kwam te zitten en na maanden stuurloos te hebben rondgedreven, verging. De bemanning was gedwongen de winter op Antarctica door te brengen. Pas na een spectaculaire en riskante reddingsactie van Shackleton werden ze in 1916 gered.KnarsetandenHet overweldigende onthaal voor Shackleton in 1909 was wellicht ook ingegeven door iets anders dan louter waardering voor zijn prestaties. Vermoedelijk hadden sommige van zijn supporters tandenknarsend kennisgenomen van Amerikaanse expedities aan exact de andere kant van de aarde: het noordpoolgebied. Bijna een jaar voor Shackletons terugkeer brachten alle Britse kranten het nieuws dat niet een van hun landgenoten, maar de Amerikaan Robert E. Peary (1856-1920) begonnen was aan een poging om de geografische noordpool te bereiken. En dat een andere Amerikaan, Frederick Cook (1865-1940), tijdens een jachttrip in arctisch Canada besloten had om Peary af te troeven en ook een expeditie was begonnen. Cook was als arts aan een eerdere arctische expeditie van Peary verbonden geweest. Peary bereikte naar eigen zeggen de noordpool op 6 april 1909. Tweeëntwintig jaar, drie mislukte expedities en zeven geamputeerde ‘vriestenen’ had het Peary gekost om zijn droom waar te maken. Verslaafd en hunkerend naar faam en fortuin had hij voor en tijdens deze geslaagde tocht niets meer aan het toeval overgelaten. Na een vier maanden durende terugtocht kon Peary vanuit een Groenlands telegraafstation zijn prestatie glorieus wereldkundig maken: ‘Stars and stripes nailed to the North Pole. peary.’ Helaas. Vijf dagen eerder had Peary’s rivaal Cook bekendgemaakt dat hij degene was die als eerste op de noordpool had gestaan. Op 21 april 1908 zou hij samen met twee Inuit de top van de wereld hebben bereikt. Hun terugtocht was echter desastreus verlopen. Door smeltend drijfijs waren ze gedwongen geweest om onder onbeschrijflijke omstandigheden te overwinteren in het hoge noorden. Hierdoor kon Cook pas anderhalf jaar later zijn aanspraak bekendmaken. Peary was furieus bij het horen van dit nieuws. Hij begon een levenslange lastercampagne om Cooks prestatie en persoon in diskrediet te brengen. Gefinancierd door de National Geographic Society en andere rijke sponsors slaagde Peary erin om zowel Cooks Noordpoolclaim als diens verdere leven te ruïneren. Peary’s geld, roem en invloed konden echter niet verhinderen dat gerezen twijfels rondom zijn eigen aanspraken ten aanzien van het bereiken van de noordpool bleven bestaan. De onzekerheid over wie de noordpool nu werkelijk heeft ontdekt is vandaag de dag nog steeds niet opgelost.Dit artikel is eerder verschenen in Geschiedenis Magazine nummer 3 van 2009. Klik hier om naar de website van Geschiedenis Magazine te gaan.