Met een luchtballon boven Zweeds Lapland

Ballonvaren in Lapland is vooral uniek vanwege het uitgestrekte en ongerepte landschap. Een verschil met Fins Lapland is dat je in Zweeds Lapland veel bergen en gletsjers vindt. Sarek, dat volledig uit bergen bestaat, is een van de bekendste Nationale parken van Zweden. Een echte eye-catcher is de markante berg Akka, die aan de rand van het park ligt. Niet ver daar vandaan vind je Kebnekaise, de hoogste top van Zweden. De ballonvaarders kunnen de besneeuwde toppen van Sarek tijdens het Arctic Balloon Adventure goed zien. Slechts af en toe wordt de stilte doorbroken door het geluid van de branders, verder is het voor de passagiers een bijna surrealistisch gebeuren; zwijgend uitkijkend over de besneeuwde bossen en bevroren meren, met af en toe pal onder de mand een kudde rendieren of een eland. Het geeft een enorm gevoel van vrijheid en bovendien is het een prachtige mogelijkheid om de anders nogal ontoegankelijke natuur te beleven.

Tekst en foto's: Michiel van Nimwegen

Hoewel er (met behulp van zuurstofmaskers) tot op elke hoogte gevaren kan worden, zullen extreme hoogtes in Lapland niet worden bereikt. De hoogste berg die tijdens het evenement wordt overgestoken is Dundret, en die vormt met zijn 823 meter voor de ballonvaarders weliswaar een pittoreske attractie, maar geen noemenswaardig obstakel. Oudenampsen, die vroeger melkveehouder was, bevestigt meermalen het cliché van de boer als onfeilbare weersvoorspeller. Op een van de laatste dagen wordt tijdens de briefing druk gediscussieerd over de lage temperatuur. Iemand zegt aan de voet van Dundret al -42°C te hebben gemeten. De beamer projecteert windsnelheden op een scherm, overal lichten de schermen van laptops op met tabellen vol lokale temperaturen. Wordt er wel of niet gevaren? Oudenampsen staat zonder muts voor het hotel een shagje te roken, als een andere deelnemer hem naar zijn mening vraagt over de situatie. Even is het stil. Na een goedkeurende blik op de strakblauwe hemel klinkt het met onmiskenbare achterhoekse tongval: “Nou, wat mij betreft gaan we”. Die dag levert één van de mooiste vaarten van het evenement op.

Wat er aan het evenement vooraf ging
Ton Curvers (Hoensbroek, European Balloon Company) heeft overal waar het maar kan op de wereld ballongevaren. En waar het eigenlijk niet kan soms ook. Al in 1977 introduceerde hij de activiteit op commerciële basis in Nederland; hij kan dus gerust de nestor van de Nederlandse ballonvaart worden genoemd. Later begon hij in andere landen, zowel binnen als buiten Europa, met het organiseren van ballonvaartprojecten en ballonfestivals. Een jaar of zes geleden was Hendrik Ten Cate (Almelo, eigenaar van Easy Event in Duitsland) op zoek naar een expert om een luchtballonevenement te realiseren in Fins Lapland. Ten Cate en Curvers sloegen de handen ineen en verzorgden vier jaar lang het International Arctic Balloon Adventure, in de buurt van de Finse stad Levi. in 2011 werd het evenement voor het eerst gehouden in Zweeds Lapland van 9 tot en met 17 februari.

De vijfde editie: Arctic Balloon Adventure 2011

Er zijn 15 teams uit 8 verschillende landen: Duitsland, Nederland, België, Zwitserland, Japan, Zweden, Frankrijk en Italië. De animo in Nederland om aan het evenement deel te nemen is kennelijk groot; er zijn maarliefst vier Nederlandse delegaties. Ieder team bestaat uit minimaal één piloot en drie man grondpersoneel. In totaal telt de groep ongeveer 70 deelnemers. Sommige teams beschikken zelfs over drie piloten die elkaar kunnen afwisselen. Voor het grondpersoneel, dat in praktijk ook regelmatig meevaart, is ervaring mooi meegenomen maar geen vereiste. Het belangrijkste is de chauffeur voor de volgauto, bovendien zijn wat helpende handen bij het opbouwen en inpakken van de ballon natuurlijk mooi meegenomen. In totaal doen er 16 ballons mee aan het evenement en onder de 28 deelnemende piloten bevinden zich 7 vrouwen.

Voor geïnteresseerden is er de mogelijkheid om een ticket te kopen en mee te varen. Bij aanvang van het evenement staan er ruim tachtig mensen op de passagierslijst. Nog eens vijftig plaatsen zijn gereserveerd voor sponsoren en pers. De Duitse ZDF en het Limburgse tv-station L1 hebben zelfs eigen luchtballons naar Lapland gestuurd. Veel van de deelnemers zijn ‘broodpiloten’; zij verdienen de kost met ballonvaren. Hun staat van dienst is indrukwekkend, menigeen heeft prijzen gewonnen bij wedstrijden en er zijn meervoudige landskampioenen in ballonvaren bij. Ook aan het Arctic Balloon Adventure is een wedstrijdelement verbonden. Dagelijks wordt er een plek gemarkeerd waar zo dicht mogelijk bij geland dient te worden. Vooral de Nederlandse piloten slagen daar goed in, wat uiteindelijk resulteert in een oranje onderonsje tussen Leon Kurstjens (Montfort) en Jan Oudenampsen (Exel), dat in het voordeel van Oudenampsen wordt beslecht.

De eerste dag: wennen
De hele onderneming verloopt voorspoedig, al is het de eerste dag nog een beetje wennen, vooral voor de piloten die nooit in Lapland hebben gevaren. Ten Cate waarschuwt van te voren het grondpersoneel dat hij op de eerste dag ‘alle hens aan dek’ wil hebben. Het probleem zit hem voor de piloten vooral in het vinden van een goede landingsplaats. Door het dikke pak sneeuw is van bovenaf bezien niet alles wat het lijkt. Rivieren en meren die zijn bedekt met ijs en sneeuw, kunnen ideale startplaatsen en landingsplaatsen vormen, mits je er van op de hoogte bent waar het ijs betrouwbaar is. De ballonnen komen de eerste dagen dan ook wijd verspreid neer. Wiep Keikes heeft zijn mand knap geparkeerd naast een voetpad, net voorbij een begraafplaats. Door de dikke laag sneeuw is zelfs op de begane grond niet te zien dat er zich grafzerken onder bevinden. “Van boven leek het wel een mooi stekkie”, zegt Keikes met een brede lach, “maar op de kaart had ik al gezien dat het een kerkhof is, dus we zijn even een stukje verder gevaren”.

Briefing

Iedere ochtend om 8.00 uur vindt er een briefing plaats waarbij vooral naar het weer wordt gekeken. De wind (te veel of te weinig) kan roet in het eten gooien, net als te koude temperaturen. De essentiële en zeer gedetailleerde meteorologische gegevens worden iedere ochtend geduid door Per Helmertson, een Zweedse ballonvaarder en oude rot in het vak. Zodra de beslissing is genomen om te gaan varen worden de betalende passagiers geïnformeerd. Om 10.00 verzamelt iedereen zich op een afgesproken plek, waarna nog eens naar de weersomstandigheden wordt gekeken. Dan wordt de startlocatie bekend gemaakt en zet de karavaan zich in beweging, op kleine landweggetjes soms verbaasd nagestaard door een eenzame voorbijganger.

Voorafgaand aan het evenement was de verwachting dat er van tien dagen ongeveer de helft gevaren kon worden. Er werd uiteindelijk acht dagen varen; slechts twee keer sneeuwde het, en werd er dus besloten om op de grond te blijven. Later in de week dreigde de kou nog een spelbreker te worden. Bij de briefing ’s ochtends kwam het kwik soms niet boven de -40°C, en afgesproken was om het dan voor gezien te houden. De ervaring leert echter dat het wat later op de dag altijd iets warmer wordt en de beslissing om al of niet te varen werd bij twijfel uitgesteld naar de meeting van 10.00 uur. Niet iedereen kon zich daarin vinden. Het Zweedse team bleef één keer aan de grond bij -35°C omdat ze het te gevaarlijk vonden. Dat gevaar zat hem volgens hen niet in de vaart zelf, maar vooral in de periode na de landing. Er bestaat altijd de kans dat je terechtkomt op een moeilijk bereikbare plek, en om nu na een toch al frisse vlucht nog eens een paar uur buiten te moeten doorbrengen… Leon Kurstjens had daar een charmante oplossing voor gevonden. Meteen na iedere landing toverde hij een pannetje tevoorschijn waarmee hij op de brander van de ballon soep klaarmaakte voor de passagiers.

Lage temperaturen
De kou heeft ook voordelen. Een luchtballon werkt volgens het simpele principe dat warme lucht lichter is dan koude lucht. Hoe groter het verschil tussen de temperatuur in de ballon en de buitenlucht, hoe sneller de ballon stijgt. In een erg warme omgeving moet dus flink gestookt worden om het noodzakelijke verschil met de buitenlucht te creëren. Het winterse Lapland biedt de mogelijkheid om zeer energiezuinig te varen. Bij de minste opwarming door de branders is het verschil al zo groot dat de ballon meteen omhoog wil. Een ballon kan ‘gestuurd’ worden door hem te laten stijgen of dalen, omdat het niet op alle hoogtes in dezelfde richting waait. Van tevoren wordt vastgesteld wat grofweg de windrichting is, en daarna komt het aan op de kunde van de piloot om zo goed mogelijk gebruik te maken van de subtiele verschillen in windrichting op de diverse hoogtes. Op sommige dagen landden alle ballons dicht bij elkaar, wanneer er meer wind stond kwamen ze vaak verder verspreid neer.

Lapland Airport

De vijfde dag begint met zuidoostelijke wind, en de piloten wijzen een bevroren meer aan als doel om te landen. Al snel na de start wordt echter duidelijk dat de wind een beetje is gedraaid en dat het meer geen haalbare kaart is. Voorafgaand aan het evenement is bij het vliegveld van Gällivare (Lapland Airport) toestemming gevraagd om daar in noodgevallen te mogen landen. Die toestemming werd indertijd enthousiast verleend, maar als dan een kwartier voor de landing ineens over de radio gemeld wordt dat er vijftien ballonnen in aantocht zijn, gaat het wel erg snel voor het luchthavenpersoneel. De eerste mandjes zijn al neergestreken op de landingsbaan als een licht nerveuze stem over de radio meedeelt dat er binnen 45 minuten een vliegtuig uit Stockholm zal arriveren. De vluchtverkeersleiding verzoekt de luchtballonnen die nog boven het vliegveld hangen om verder te varen, zodat de landingsbaan vrij gemaakt kan worden. Met vereende krachten wordt alles ingeladen en als de vlucht uit Stockholm landt, kan in het vliegtuig niemand vermoeden dat er kort daarvoor nog een stel kleurrijke luchtballons op de landingsbaan stonden.

Wat maakt dit nou zo bijzonder?
Ballonvaren boven de poolcirkel spreekt onder meer tot de verbeelding vanwege de lange en bewogen geschiedenis die eraan is voorafgegaan. De eerste pogingen om de Noordpool te bereiken werden bijvoorbeeld vaak ondernomen met luchtballons. Daar waren wereldberoemde ontdekkingsreizigers bij betrokken, zoals Amundsen, Ellsworth, Andree en Nobile. Natuurlijk zou tegenwoordig iedereen in de zomer met een luchtballon op een aanhanger naar Lapland kunnen rijden om daar een vaart te maken. De weersomstandigheden in Lapland zijn ‘s zomers vergelijkbaar met Nederland. Waar wel rekening mee moet worden gehouden zijn de uitgestrekte Nationale Parken en natuurgebieden. Je kunt daar niet landen omdat het óf verboden is, óf zo ontoegankelijk dat je de ballon er alleen nog met een helikopter weg krijgt. Voor een ervaren piloot is dat trouwens geen onoverkomelijke hindernis, het vergt slechts een goede planning. In de winter wordt het een heel ander verhaal. Dan is ballonvaren in Lapland een stuk uitdagender, en dat is natuurlijk ook de reden dat het International Arctic Balloon Adventure in de winter plaatsvindt.

Om vijftien luchtballonnen acht dagen in de lucht te houden is ongeveer 8.000 liter propaan nodig. Dat is in de regio beslist niet op elke straathoek verkrijgbaar. Bij koude temperaturen wil propaan bovendien minder goed door de leidingen stromen en dan wordt er stikstof gebruikt om de druk te verhogen. Ook stikstof moet dus vooraf besteld worden. Dan zijn er nog allerlei kleine hindernissen die toch grote gevolgen kunnen hebben. Voor de volgauto heb je winterbanden nodig, liefst met spikes. Ook een zogenaamde ‘motorwarmer’ is aan te raden.

Varen onder extreme omstandigheden

Moderne branders van luchtballons zitten degelijk in elkaar, maar bij temperaturen onder de -25°C kunnen kleppen en ventielen vastvriezen, rubberen afsluiters worden bikkelhard en onbetrouwbaar. Bijna iedere ochtend was er wel ergens een brander die bij de routinecontrole ‘op hol’ sloeg. De leidingen zijn dan zo bevroren dat je de brander niet meer uit krijgt. Een piloot die het euvel trachtte te verhelpen door een ventiel warm te blazen, zat meteen met zijn lippen vast aan het metaal. De passagiers (grotendeels lokale bevolking) bekeken het allemaal geamuseerd. De meeste hebben het zelf al eens meegemaakt bij het repareren van een auto of een sneeuwscooter.

Een andere hindernis, die vaak over het hoofd wordt gezien, is de landing. Menig ballonpiloot kwam er na een zachte landing in de sneeuw achter dat je bij het uitstappen tot aan je middel in het poeder verdwijnt. Alleen al het opruimen van de ballon (de ‘enveloppe’ in vakjargon) wordt een hels karwei wanneer je door de diepe sneeuw moet ploegen. Bij -35°C wil je bovendien ook niet al te lang hoeven wachten op transport naar huis. Voor het evenement dit jaar was een team met sneeuwscooters en sledes gecharterd die alle ballonpassagiers van moeilijk bereikbare plekken konden ophalen. Met radio’s en mobiele telefoons werden de landingslocaties gemeld zodat de repatriëring centraal kon worden gecoördineerd. Dit verliep verrassend vlot.

Een zesde editie?
Al met al was iedereen erg tevreden. Voor de veteranen was het Arctic Balloon Adventure in Zweeds Lapland een feest van herkenning, voor de nieuwkomers was het een onvergetelijke ervaring. De lokale bevolking reageerde ook enthousiast op het initiatief en heette de ballonvaarders van harte welkom. Het ziet er dus naar uit dat het evenement in 2012 opnieuw zal plaatsvinden, op dezelfde locatie.

Meer informatie over het evenement: www.hot-air-balloon-adventure.com